علم و علم ورزی در آموزش و پرورش چیست؟

اشاره

اندیشه های نوین در آموزش و پرورش بر آن است كه معلم، به مثابه پدید آورنده شرایط آموزشی مناسب برای رشد و یادگیری دانش آموزان باشد. اگر معلم توانایی كاملی هم برای این كار داشته باشد، بدون همیاری و روشن اندیشی مدیر مدرسه كاری از پیش نخواهد برد. پس، الزامی است برای ایجاد شرایط مساعد برای رشد و یادگیری در دانش آموزان، مدیر مدرسه با معلم رابطه آموزشی و پرورشی تنگاتنگی داشته باشد تا با همگامی و همراهی دوسویه زمینه لازم برای فعالیت فراهم آید. نوشته حاضر، كه مربوط به « علم ورزی » است، بر پدید آوری شرایط، علمی كار كردن تأكید می ورزد. آنچه به عنوان عملكرد آموزش های علم ورزی یاد شده است، در حیطه كار مدیر مدرسه است.

علم چیست؟

علم،نظامی از كاوشگری و دانش است. به واقع، علم شامل دو بخش است كه جدایی ناپذیرند: كاوش و دانش.

دانش، پاسخ هایی است كه در فرایند كاوشگری به سؤالات داده شده است.

علم ورزی چیست؟ اگر علم، كاوشگری برای كسب دانش است، پس علم ورزی چیست؟ روشن شده است برای كودكان، كاوشگری بیش از دانشی كه از راه كاوشگری حاصل می شود،اهمیت دارد. برای كمك به مردم بدین منظور كه دریابند كاوش برای كودكان بیش از اطلاعات حاصل از كاوش مهم است، از اصطلاح علم ورزی استفاده می شود. علم یك محصول است؛ در حالی كه علم ورزی یك كنش است. كودكان بیش از آن كه به واقعیت ها نیاز داشته باشند، به علم ورزی نیازمندند. این بدان معنا نیست كه درك و فهم جهان از سوی كودكان به كلی مورد مسامحه قرار گیرد. اصل سخن آن است كه فراگیری نحوه یافتن پاسخ، بیش از خود پاسخ ها حایز اهمیت است. به هر روی، كاوش و دانش عضو یك تیم اند. آنها را به سادگی نمی توان از هم جدا كرد یا نمی توان آنها را به طور كامل از یكدیگر جدا كرد. برای تجربه كردن، كودكان نیاز دارند به خلاقیت علمی بپردازند و معلمان باید به درك معنای علم ورزی نایل شوند.

معلمان باید به كودكان یاری دهتد تا برای یافتن پاسخ سؤالاتشان درباره خود و جهان اطرافشان دست به كاوشگری بزنند. چگونه معلمان می توانند به این مقصود برسند؟ سه راه برای این كار وجود دارد: علم ورزی رسمی، علم ورزی غیررسمی و علم ورزی اتفاقی.

اهمیت علم ورزی

به چند دلیل علم ورزی برای كودكان حایز اهمیت است. نخست، زمانی كه كودكان به طور فعال به كاوش جهان می پردازند، از راه عمل به فراگیری دست می یازند كه این خود روش اثرگذاری برای یادگیری آنان است. دوم آن كه، فعالیت علم ورزی به كودكان كمك می كند تا مهارت های خود را در استفاده از حواس پنجگانه شكل دهند. استفاده از این مهارت ها به علم ورزی محدود نمی شود. مهارت های به دست آمده در كاربرد حواس می تواند در طول زندگی فرد به كار آید. متخصصان آموزش و پرورش از عبارت انتقال یادگیری برای توصیف دانش و مهارت هایی كه از موقعیتی حاصل می شود و در موقعیت های دیگر به كار گرفته می شود،بهره می گیرند. مهارت های علم ورزی بسیار حیاتی اند، چون مهارت های مورد نظر، درجه انتقال پذیری بسیار بالایی دارند. مهارت های دیدن، لامسه و چشیدن به علم ورزی محدود نمی شوند، گرچه از مهارت های پایه ای هستند كه باید آموخته شوند.

سوم آن كه، علم ورزی برای دانش آموزان فرصت می آفریند تا قابلیت های خلاقانه خود را به كار گیرند. علم ورزی به كودك اجازه می دهد تا با ایده ها و مواد به دست ورزی بپردازند، دست ورزی مواد و ایده ها در محیط آزاد صورت می گیرد. چنین محیطی، شرایط عاری از ترس از شكست برای كودكان ایجاد می كند.

انواع فعالیت های علم ورزی

سه نوع تجربه علمی برای كودكان وجود دارد: رسمی، غیررسمی، اتفاقی.

علم ورزی رسمی: تجارب یا فعالیت های علم ورزی رسمی از سوی معلم برای شكل دهی یا پدید آوری مهارت های ویژه تدوین می شود. فعالیت هایی كه معلم در علم ورزی رسمی طراحی و تدوین می كند در چارچوب استانداردها یا اهداف رسمی نظام آموزش و پرورش صورت می گیرد. این فعالیت ها معطوف به مقاصد خاصی اند. برای مثال، شكل دهی مهارت های حركتی، ایجاد مهارت مشاهده و....

علم ورزی غیررسمی: بر خلاف علم ورزی رسمی، علم ورزی غیررسمی نیازی به دخالت معلم ندارد، یا نیاز اندكی به آن دارد. كودكان در فعالیت علم ورزی غیررسمی، آزادانه كار می كنند و با سرعت خاص خود پیش می روند.كودكان در فعالیت به صورت غیررسمی، فعالیت هایی را كه به آنها علاقه دارند انتخاب می كنند. علم ورزی غیررسمی در محیط های سازمان یافته ای چون آزمایشگاه ها و محیط های فضای باز قابل تجربه است. علم ورزی غیررسمی این امكان را به كودكان می دهد تا به صورت خود انگیخته به كنجكاوی بپردازند، مسئله حل كنند و دست به كاوش بزنند.

علم ورزی اتفاقی: علم ورزی اتفاقی برنامه ریزی شده نیست. نه معلم و نه كودكان هیچ یك پدیدآیی موقعیت علم ورزی اتفاقی را نمی توانند پیش بینی كنند. فقط پس از پدید آیی شرایط است كه می توان برای بهره گیری از آن برنامه ریخت. یك شهر یا روستا امكان دارد در اثر طوفان شدید تخریب شود، شاخه های درختان قطع شوند یا درختان از ریشه كنده شوند و... .. باران شدیدی امكان دارد ببارد و خیابان ها از آب انباشته شوند. ممكن است رعد و برق هول انگیزی اتفاق افتد. در این شرایط و شرایط مشابهی از این دست است كه علم ورزی اتفاقی، می تواند شكل بگیرد. كودكان می توانند پس از فروكش طوفان به مطالعه و بررسی ریشه درختان بپردازند و به حلقه هایی كه نشان دهنده رشد درختان است نگاه كنند. معلم نمی تواند چنین تجربه ای را طرح كند. ولی، معلم خوب می تواند از این فرصت پیش آمده ، برای جستجوگری و كاوشگری كودكان بهره بگیرد.

دكتر محرم آقازاده

روزنامه همشهری